BBC’nin insan beyni üzerine yaptığı belgesel dizisi bir kısmını de ergenlere ayırmıştı. Yapılan deneyde ergenler karşılarındakinin hislerini tanımada başka yaş kümelerine nazaran çok çok başarısız kalıyorlardı. Yani karşılarındaki ile empati kuramıyorlardı. Ergen anne babalarının en yakındığı bahislerin başında da “Anlaşılmamak” geliyor. Hâl bu türlü olunca Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Prof. Dr. Özgür Öner’in kapısını çalarak, kendisinden ergenlerdeki empati eksikliği üzerine görüşler aldık.
Prof. Dr. Öner kelama genel bir empati tanımı yaparak başladı: “Empati, bir kişiyi desteklemek yahut onu avutmak için öbür insanların hislerine cevap verebilme maharetidir. Empatinin gelişebilmesi için bireyin birinci evvel hislerin değerini kavraması ve kendi hislerini anlayabilmesi gerekir. Bunu takiben, bireyin karşısındaki beşerde bir duyguya yol açan nedeni anlayabilmesi ve olayları başka insanların gözünden görebilmesi gerekir. Empatik davranış için ise kişinin kişisel sorumluluk hissi değerlidir.”
Ergenlerde empati yoksunluğu ne üzere durumlara yol açıyor ve ebeveynler bu durumlarla başa çıkmada nasıl davranmalı?
Empatinin az olduğu iki periyot, ergenlik ve yaşlılık olarak karşımıza çıkıyor. Çok yakın vakitte yapılan birtakım çalışmalarda, ergenlikte şimdi tam olgunlaşmamış olan ve yaşla özelliklerini daha çabuk kaybeden bir bölge olan beynin supramarginal gyrus ismindeki kısmının empati ile bağlı olabileceği gösterildi. Beyin gelişimi, ergenlikte empati sıkıntıları ile bağlı olabilir. Alışılmış, bu sıkıntılar tüm ergenlerde tıpkı halde görülmez.
- Empati yoksunluğu, karşıdaki insanın hislerini anlamakta ve dolayısı ile onu desteklemekte zahmet yaşamaya neden olur. Bu durumu daha aza indirgemek için birinci adım, duygu tanımasıdır. His tanıma aslında pek çok yetişkinde de çok güzel gelişmiş bir özellik değil. Bu beceriyi geliştirmek için farklı hisleri çocukların da olduğu ortamlarda uygun bir halde tabir etmek gerekir. Bir öteki prosedür, bilhassa yaşı daha küçük olan çocuklar için dergilerde, televizyonda gördükleri hisleri söz etmelerini istemek.
- Empatik davranış için yalnızca hisleri tanımak kâfi değil. Ayrıyeten kişinin bireysel sorumluluk ile davranması da sağlanmalı. Bunun için ebeveynlerin model olması gerekiyor. Yani, bilhassa duygusal yoğunluğun fazla olduğu durumlarda, dışarıdan bakabilmeyi becerebilmeleri ve sorumluluklarını kabul etmeleri lazım. Eğer ebevenyler bütün olayların nedenlerini dışarıdaki olaylara bağlar, kendi hisselerini görmezlerse, çocuklarından da farklı bir davranış beklemeleri zorlaşacaktır.
Neden ergenler anne babalara karşı öfkeli davranışlar sergiliyorlar. Bununla nasıl başa çıkmak gerekiyor?
Bunun pek çok nedeni olabilir. Öfke, öteki bütün hisler üzere temelde olağan bir his. Öfkenin patolojik hale geldiğini düşündüren özellikler ortasında, bizatihi ortaya çıkması, çok uzun sürmesi, ortaya çıkaran olayla orantısız olması ve en değerlisi öfke sırasında gösterilen uygun olmayan ve ziyan verici yansıları sıralayabiliriz.
Ergenlerin anne babalarına karşı öfkeli olduklarında haklı olmaları da çok mümkün! Ergenleri daha çabuk öfkeli kılabilen, dönemsel bir özellik ise, ergenlerin hislerin ağır olduğu ortamlarda davranışlarını denetim etmekte zorlanmaları, düşünmeden, yani dürtüsel hareket etmeleridir.
Öfke, bir his olarak, başa çıkılması gereken bir durum değil. Çocuğunuz öfkeli olduğu vakit, bunu ona söz etmeniz gerekir. “Şu anda çok öfkeli görünüyorsun” üzere. Duyguyu reddetmek, anlamsız görmek (“Ne var bunda kızacak?”) bir işe yaramaz. Değerli olan, öfke sonucu ortaya çıkan davranışlar. Şayet ortaya çıkan davranış kabul edilemez (zarar verici) ise, buna odaklanmak gerekir. Her durumda olduğu üzere, evvel durumu anlamak, sonra yorum yapmak değerli. Bunun için, uygun formda soru sormak gereklidir. En kıymetli noktalardan biri, ergene ondan daha fazla öfkeli davranmamak! Her vakit, dengeli ve mümkün olduğunca sakin olmak, probleme değişik tahlil teklifleri getirmek daha yararlı bir yaklaşım katiyetle.
Anne-babaların ergenlere dair pek çok şikayetleri var: Neden erken yatmıyor? Neden tertipli değil? Neden beni dinlemiyor? Sorular bitmez. Genel olarak bunlara bir açıklama ve tanımlama koyulabilir mi?
Ergenler, içinde bulundukları devir gereği, kimlik geliştirmeye çalışırlar. Kimlik gelişimi sırasında pek çok insan ile süreksiz özdeşimler kurarlar. Bu özdeşimlere ve içinde bulundukları arkadaş kümelerine nazaran halleri değişebilir. Akılda tutulması gereken nokta, çabucak hemen kimsenin ergenlikteki üzere kalmadığı! Vakitle ergen, kendisine uygun olmayan özdeşimlerden vazgeçer ve kendi kimliğini bulur. Bu durumda, üstte kelamı edilen birçok sorun kaybolacaktır.
Ergenlerle nasıl bağlantı kurmalıyız ki, bu empati eksikliğini kompanse edebilelim?
Ergenlerle yanlışsız bağlantı kurmanın yolu, onlara koşulsuz sevgi göstermekten, tehdit etmemekten, rüşvet vermemekten, saygılı olmaktan, dinlemekten, çok fazla yorum yapmamaktan, sıkıntıları yüzüne vurmamaktan geçer. Ergenlere çocuk üzere değildir, daha yetişkin üzere davranmalı, lakin vakit zaman ufak bir çocuğa gösterdiğiniz kadar açık ve kucak kucak sevgi vermelisiniz. Sıkıntı vakitlerde sakin kalmayı başarmak, kendi hislerini düzgün söz edebilmek anahtar maharetler.
Bir kaynakta “Ergenlerle kıymetli hususları otomobilde bir yere giderken konuşun: 1. Göz teması yoksa daha rahat içlerini dökebilirler 2. Kaçacakları yer olmadığından duruma teslimiyetleri kolaylaşır” diyordu. Sizce o denli mi? Öteki nasıl ortamlar onlarla irtibat kurmak için uygundur?
Bence o denli değil. İnsanların “kaçacakları yer” her vakit vardır ve kimse ile zorla bağlantı kuramazsınız. Birtakım ergenler için göz teması olmadan ilgi kurmak daha kolay olabilir, lakin olağanda beklenen ve toplumsal olarak kabul gördüğü için ergenlerin de öğrenmesi gereken, uygun bir göz teması kurmaktır. Rahat bir bağlantının anahtarı, hürmet, sevgi, anlayış, sağlıklı bir merak, samimi ilgi ve empatidir.
